Τα κινήματα των νέων στη δεκαετία του 1960
Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, μεσούντος του Ψυχρού Πολέμου, ξεσπούν νεολαιίστικα κινήματα τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Στις αρχές του 1968 εμφανίζεται δυναμικά το αντιπολεμικό κίνημα των νέων της Αμερικής που διαμαρτύρονται για τον ανήθικο πόλεμο των ΗΠΑ στο Βιετνάμ. Το αντιπολεμικό κίνημα κορυφώθηκε με μεγάλες φοιτητικές κινητοποιήσεις στο πανεπιστήμιο Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας. Το Μάη του 1968 ξεσπάει το κίνημα των φοιτητών και μαθητών στο Παρίσι. Ο Μάης του ’68 εξελίχθηκε σε παλλαϊκή εξέγερση, με σφοδρές συγκρούσεις των φοιτητών με την αστυνομία, και αποτέλεσε έμπνευση για κοινωνικούς αγώνες σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου και τα κινήματα των νέων του 20ού αιώνα (Παρουσίαση εορτασμού 16 Νοεμβρίου 2018)
Another Brick in the Wall Pink Floyd, 1979 (από τον εορτασμό 17 Νοεμβρίου 2011- Επεξεργασία: Αντώνης Μουτζιάνου)
Την ίδια περίοδο κορυφώνονται και οι εξεγέρσεις στη Λατινική Αμερική. Ιδιαίτερο ρόλο παίζει ο, εμβληματικός πια, νέος επαναστάτης Ερνέστο «Τσε» Γκεβάρα, ο οποίος σκοτώνεται το 1968 στην Κολομβία.
Τσε Στίχοι-Μουσική: Μάνος Λοΐζος (από τον εορτασμό 15 Νοεμβρίου 2019)
Η δεκαετία του 1960 στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα τα χρόνια μετά τον εμφύλιο πόλεμο του ’46 – ’49 ήταν ιδιαίτερα σκληρά. Η χώρα πέρασε από την επιρροή της Μεγάλης Βρετανίας στην επιρροή των Ηνωμένων Πολιτειών και, παρά την οικονομική ανασυγκρότηση που ακολούθησε, στον πολιτικό τομέα συνεχίστηκαν τα έκτακτα μέτρα του εμφυλίου, δηλαδή έκτακτα στρατοδικεία, εκτελέσεις, εξορίες. Το χειρότερο είναι ότι από τη δεκαετία του ’50 η πολιτική ζωή ρυθμιζόταν περισσότερο από το παλάτι, με προεξάρχουσα τη βασίλισσα Φρειδερίκη, και από τη CIA. Στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου κυριαρχούσε, εξάλλου, η μυστική διπλωματία παντού. Αποτέλεσμα παρεμβάσεων της Αμερικής μέσω των μυστικών υπηρεσιών ήταν και η λειτουργία ενός παρακράτους, που η επίσημη κυβέρνηση δεν έλεγχε πάντα. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της κατάστασης ήταν η δολοφονία του βαλκανιονίκη και βουλευτή της Ελληνικής Δημοκρατικής Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη, με ενεργό ανάμιξη του παλατιού, της CIA και υψηλόβαθμων αξιωματικών της αστυνομικής διεύθυνσης της πόλης.
Κεμάλ Στίχοι: Νίκος Γκάτσος/ Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις (από τον εορτασμό 15 Νοεμβρίου 2019)
Η δεκαετία του ’60 ξεκίνησε με μια μεγάλη πολιτική αλλαγή: σε απανωτές εκλογικές αναμετρήσεις κυριάρχησε η Ένωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου απέναντι στην Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Το 1965 ωστόσο με παρέμβαση του παλατιού ανατράπηκε η εκλεγμένη κυβέρνηση και ακολούθησε μια περίοδος έντονων ταραχών. Το ταραγμένο κλίμα επέτρεψε την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας τον Απρίλιο του 1967 με πρόσχημα τον κίνδυνο της επικράτησης των κομμουνιστών. Και σε αυτήν την περίπτωση άμεση ήταν η παρέμβαση της CIA, με την οποία εξάλλου ο κύριος πρωταγωνιστής της χούντας, Γεώργιος Παπαδόπουλος, είχε άμεση σχέση από τη δεκαετία του ’50. Εκτός από το συνταγματάρχη Παπαδόπουλο στην ηγεσία της δικτατορίας ήταν ο επίσης συνταγματάρχης Νικόλαος Μακαρέζος και ο ταξίαρχος Στυλιανός Παττακός.
Η δικτατορία των Συνταγματαρχών
Η δικτατορία των Συνταγματαρχών κράτησε επτά χρόνια. Διαλύθηκε το Κοινοβούλιο και καταργήθηκαν τα δημοκρατικά δικαιώματα. Πολλοί δημοκρατικοί πολίτες υπέστησαν διώξεις, φυλακίσεις, φρικτά βασανιστήρια, εξορίες. Από το πρώτο διάστημα επιβολής του καθεστώτος διεθνή μέσα ενημέρωσης καταγγέλλουν παράνομες φυλακίσεις και βασανιστήρια. Η Διεθνής Αμνηστία σημειώνει μόνο μέχρι τον Οκτώβριο του ’69 τριακόσιους «βαρβάρως βασανισθέντες» στην Ελλάδα. Λόγω της απάνθρωπης μεταχείρισης των κρατουμένων η χώρα εκδιώχθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης, ενώ σταμάτησε η διαδικασία ένταξής της στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ).
Αυτά τα κόκκινα σημάδια Στίχοι: Γιάννης Ρίτσος/ Μουσική: Χρήστος Λεοντής- διασκευή: Μεθυσμένα Ξωτικά (από τον εορτασμό 27 Οκτωβρίου 2017)
Στον οικονομικό τομέα η χούντα κυβέρνησε σπαταλώντας ασύστολα, εκτοξεύοντας τον πληθωρισμό από το 4 στο 30%, αυξάνοντας προκλητικά τους μισθούς της κυβέρνησης και θεσπίζοντας για πρώτη φορά το νόμο που εξασφαλίζει ασυλία στους υπουργούς. Συνεργάστηκε σκανδαλωδώς με επιφανείς οικονομικούς παράγοντες, ξένους και ντόπιους, και επιχείρησε να εξασφαλίσει την εύνοια των αγροτών, παραγράφοντας δάνεια, και των εργολάβων, επιτρέποντας την οικοδόμηση παντού, ακόμη και στους αιγιαλούς, και καταστρέφοντας ιστορικά κτήρια, για να χτιστούν πολυώροφα οικοδομήματα.
Εκτός από την περιστολή όλων των πολιτικών ελευθεριών, βαρύ πλήγμα δέχθηκε η εκπαίδευση και ο πολιτισμός. Καταργήθηκε η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964, η ευρύτερη και πιο προοδευτική που είχε εφαρμοστεί ως τότε στο ελληνικό κράτος, η γνωστή ως «μεταρρύθμιση Παπανούτσου», διώχθηκαν και φυλακίστηκαν δημοκράτες καθηγητές, καλλιτέχνες και πνευματικοί άνθρωποι. Απαγορεύτηκαν βιβλία, ακόμα και έργα μεγάλων συγγραφέων, ελλήνων και ξένων, ταινίες, τραγούδια, και επιβλήθηκε λογοκρισία στον Τύπο. Χαρακτηριστικό είναι ότι κατά τα τρία πρώτα χρόνια απαγορεύτηκε η διδασκαλία των αρχαίων τραγικών και του Αριστοφάνη, απαγορεύτηκε ο Παλαμάς, ενώ καθηγητής οδηγήθηκε σε στρατοδικείο επειδή δίδαξε τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του Σολωμού. Σε στρατοδικείο παραπεμπόταν όποιος άκουγε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, ενώ απαγορευμένες ήταν και όλες οι ταινίες της Μελίνας Μερκούρη και της Ειρήνης Παπά. Από τα τραγούδια ήταν συνολικά απαγορευμένα τα ρεμπέτικα, ενώ κάθε νέος δίσκος, για να κυκλοφορήσει, έπρεπε να εγκριθεί από τη λογοκρισία.
Ο Κουταλιανός (το τραγούδι αυτό των Λευτέρη Παπαδόπουλου και Μάνου Λοΐζου αναφέρεται στον πασίγνωστο τότε Παναγή Κουταλιανό, τον άνθρωπο με την υπεράνθρωπη δύναμη. Ωστόσο, ο στιχουργός έχει αναφέρει ότι στην πραγματικότητα σατιρίζει το δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο και τη σχέση του με τη σύζυγό του, Δέσποινα. Πάντως, έτσι το τραγούδι εγκρίθηκε από τη λογοκρισία) (από τον εορτασμό 17 Νοεμβρίου 2017)
Η εξέγερση στη Νομική και στο Πολυτεχνείο
Η χούντα, στην προσπάθειά της να ελέγξει κάθε πλευρά της πολιτικής, είχε αναμειχθεί στο φοιτητικό συνδικαλισμό από το 1967, καταργώντας τις φοιτητικές εκλογές, στρατολογώντας τους φοιτητές και επιβάλλοντας μη εκλεγμένους ηγέτες των φοιτητικών συλλόγων στην ΕΦΕΕ (Εθνική Φοιτητική Ένωση Ελλάδος). Οι φοιτητές αντιδρούν στις μεθοδεύσεις αρκετά καθυστερημένα. Η πρώτη πράξη αντίστασης εκδηλώνεται στο Πολυτεχνείο αρχές Φεβρουαρίου του ’73 και ακολουθεί η πρώτη εξέγερση, της Νομικής, λόγω της σύλληψης και παραπομπής σε δίκη 11 φοιτητών του Πολυτεχνείου.
Το Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς, στις 14, οι φοιτητές του Πολυτεχνείου αποφασίζουν αποχή από τα μαθήματά τους, διαδηλώνουν κατά της χούντας, οχυρώνονται στο κτήριο της σχολής επί της οδού Πατησίων και λειτουργούν το δικό τους ελεύθερο ραδιοφωνικό σταθμό, το σταθμό των Ελεύθερων Πολιορκημένων, όπως τον ονόμαζαν.
Οι διαδηλώσεις, τα συλλαλητήρια και οι εκδηλώσεις ενάντια στο καθεστώς της Χούντας αυξάνονται. Κυρίως στην Αθήνα αλλά και σε σημεία της επαρχίας δημιουργούνται συνθήκες εξέγερσης. Από τις 14 Νοεμβρίου μέχρι και τις 17 Νοεμβρίου (και πιο περιορισμένα μέχρι τις 18 Νοεμβρίου) στήνονται οδοφράγματα και διεξάγονται οδομαχίες μεταξύ εξεγερμένων και αστυνομίας.
Στις 3 π.μ. της 17ης Νοεμβρίου, και ενώ οι διαπραγματεύσεις για ασφαλή αποχώρηση των φοιτητών είναι σε εξέλιξη, αποφασίζεται από την κυβέρνηση η επέμβαση του στρατού και ένα από τα τρία άρματα που είχαν παραταχθεί έξω από τη σχολή, γκρεμίζει την κεντρική πύλη. Κατά την είσοδο του άρματος συνθλίβονται 2-3 φοιτητές που βρίσκονται πίσω από την πύλη.
Η πτώση της πύλης ακολουθήθηκε από την είσοδο μιας μονάδας ενόπλων στρατιωτών των ΛΟΚ, που οδήγησαν τους φοιτητές, χωρίς βία, έξω από το Πολυτεχνείο, μέσω της πύλης της οδού Στουρνάρα. Οι αστυνομικές δυνάμεις που περιμένουν στα δυο πεζοδρόμια της Στουρνάρα επιτίθενται στους φοιτητές, την έξοδο των οποίων αποφασίζουν (σύμφωνα και με το πόρισμα του εισαγγελέα Τσεβά) να περιφρουρήσουν κάποιοι από τους στρατιώτες. Αυτοί σε ορισμένες περιπτώσεις επενέβησαν και εναντίον των αστυνομικών που βιαιοπραγούσαν στους φοιτητές. Πολλοί φοιτητές βρίσκουν καταφύγιο σε γειτονικές πολυκατοικίες. Ελεύθεροι σκοπευτές της αστυνομίας ανοίγουν πυρ από γειτονικές ταράτσες, ενώ άνδρες της ΚΥΠ καταδιώκουν τους εξεγερθέντες. Οι εκφωνητές του σταθμού του Πολυτεχνείου παρέμειναν στο πόστο τους και συνέχισαν να εκπέμπουν το ιστορικό μήνυμα για 40 λεπτά μετά την έξοδο, οπότε συνελήφθησαν.
Στρατιώτες και αστυνομικοί έβαλαν με πραγματικά πυρά κατά πολιτών μέχρι και την επόμενη μέρα, με συνέπεια αρκετούς θανάτους στο χώρο γύρω από το Πολυτεχνείο, αλλά και στην υπόλοιπη Αθήνα. Η πρώτη επίσημη καταγραφή, τον Οκτώβριο του 1974, από τον εισαγγελέα Δημήτρη Τσεβά, εντόπισε 18 επίσημους ή πλήρως βεβαιωθέντες νεκρούς και 16 άγνωστους “βασίμως προκύπτοντες”. Ένα χρόνο αργότερα ο αντιεισαγγελέας εφετών Ιωάννης Ζαγκίνης έκανε λόγο για 23 νεκρούς, ενώ κατά τη διάρκεια της δίκης που ακολούθησε προστέθηκε ακόμη ένας. Οι πρώτες (δημοσιογραφικές) προσπάθειες για την καταγραφή των γεγονότων μιλούσαν για 59 νεκρούς ή και 79 θύματα, με βάση τον κατάλογο Γεωργούλα.
Ανάμεσα στους νεκρούς ο 19χρονος Μιχάλης Μυρογιάννης, ο μαθητής λυκείου Διομήδης Κομνηνός και ένα πεντάχρονο αγόρι που εγκλωβίστηκε σε ανταλλαγή πυρών στου Ζωγράφου. Κατά τη δίκη των υπευθύνων της χούντας υπήρξαν μαρτυρίες για τον θάνατο πολλών πολιτών κατά τη διάρκεια της εξέγερσης. Τέλος, χιλιάδες σύμφωνα με εκτιμήσεις ήταν οι τραυματίες πολίτες.
Κάποτε θα ‘ρθουν Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος/Μουσική: Γιώργος Θεοδωράκης (από τον εορτασμό 15 Νοεμβρίου 2019)
Πολυτεχνείο 1973: Εξέγερση και έγερση (Παρουσίαση εορτασμού 17 Νοεμβρίου 2014)
Η πτώση της δικτατορίας και η Μεταπολίτευση
Μετά τη βίαιη καταστολή της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, ακολούθησε η δικτατορία του ταξίαρχου Δημητρίου Ιωαννίδη, που ανέτρεψε την προηγούμενη κυβέρνηση, στην οποία και ο ίδιος συμμετείχε. Ο Ιωαννίδης επιχείρησε το 1974 πραξικόπημα στην Κύπρο για την ανατροπή του εκλεγμένου προέδρου Μακαρίου. Αυτό έδωσε το πρόσχημα στην Τουρκία να εισβάλει στην απροστάτευτη από τον ελληνικό στρατό Κύπρο, μιας και η δικτατορία είχε αποσύρει από το νησί τη μοναδική μεραρχία του ελληνικού στρατού το 1967. Με την τουρκική εισβολή και την παράνομη κατοχή του βόρειου τμήματος της Κύπρου, τη μεγαλύτερη εθνική τραγωδία του δευτέρου μισού του 20ού αιώνα, η δικτατορία έπεσε.
Τον Ιούλιο του 1974 επέστρεψε από το Παρίσι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και σχημάτισε κυβέρνηση εθνικής ενότητας προετοιμάζοντας το έδαφος για τη μετάβαση στη δημοκρατική ομαλότητα. Εκκαθαρίστηκε ο στρατός και η αστυνομία, νομιμοποιήθηκε το ΚΚΕ, οι πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν από τις φυλακές και επέστρεψαν από τα ξερονήσια καθώς και οι αυτοεξόριστοι από την Ευρώπη. Κατά την πρώτη επέτειο της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, 17 Νοεμβρίου του 1974, διενεργήθηκαν εκλογές, στις οποίες συμμετείχαν και τα νέα κόμματα του Κωνσταντίνου Καραμανλή (Νέα Δημοκρατία) και του Ανδρέα Παπανδρέου (Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα). Τον Ιούνιο του 1975 μετά το αρνητικό για την επιστροφή του βασιλιά αποτέλεσμα δημοψηφίσματος, η Βουλή ψήφισε νέο Σύνταγμα, που καθιέρωσε ως πολίτευμα την προεδρευόμενη (αβασίλευτη) κοινοβουλευτική δημοκρατία.
Δικτατορία- Πολυτεχνείο- Μεταπολίτευση: Ιστορία και πολιτικό τραγούδι (Παρουσίαση εορτασμού 15 Νοεμβρίου 2019)
Πολυτεχνείο και σύγχρονες προεκτάσεις
Στις πρώτες δεκαετίες της Μεταπολίτευσης άνθισαν οι πολιτικές ζυμώσεις και η πολιτική κατέστη κυρίαρχο στοιχείο της πνευματικής και πολιτιστικής κίνησης. Μέσα στη δεκαετία του 1980 όμως η πολιτική σκέψη άρχισε να υποχωρεί. Η δημοκρατία θεωρήθηκε δεδομένη. Πολλοί απογοητεύτηκαν επειδή κάποιοι από τη «γενιά του Πολυτεχνείου» αναδείχθηκαν σε καίριες θέσεις εξαργυρώνοντας έτσι τη συμμετοχή τους στον αγώνα της δημοκρατίας. Η αλήθεια, βέβαια, είναι πως οι περισσότεροι από τους χιλιάδες που συμμετείχαν στην εξέγερση του Πολυτεχνείου έμειναν στην αφάνεια και προσπάθησαν αθόρυβα να βελτιώσουν τη ζωή τους μέσα από τον καθημερινό μόχθο, όπως όλοι. Διαμορφώθηκε, πάντως, τελικά και στην ελληνική κοινωνία, όπως και αλλού, ένα κλίμα απολιτικό. Κυριάρχησε και κυριαρχεί η αντίληψη του ατομικισμού («Εγώ να περνάω καλά», «Εγώ να την βολέψω»), η απαξίωση όχι μόνο των πολιτικών αλλά και της πολιτικής («Όλοι ίδιοι είναι»).
Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα, λοιπόν, εδώ και αρκετά χρόνια οι διαμορφωτές της κοινής γνώμης προσπάθησαν μεθοδικά να αποδομήσουν το Πολυτεχνείο και το συμβολισμό του. Κατηγόρησαν για όλα τα δεινά –την κακοδιαχείριση, τη διαφθορά, την οικονομική κρίση- τη «γενιά του Πολυτεχνείου». Επαίνεσαν τα «οικονομικά θαύματα» της Χούντας. Διατράνωσαν πως «στο Πολυτεχνείο δεν είχαμε νεκρούς». Και πέτυχαν, τελικά, να απομακρύνουν τους νέους από την πολιτική και την πολιτική σκέψη. Και πέτυχαν να αδρανοποιήσουν το πιο ενεργητικό –και, γι’ αυτό, πιο επικίνδυνο για τις επιδιώξεις τους- κομμάτι της κοινωνίας. Και πέτυχαν να οδηγήσουν αρκετούς νέους σε φασιστικές επιλογές. Και πέτυχαν να οδηγήσουν τους νέους να απευθύνουν το δικαιολογημένο τους «κατηγορώ» για το ζοφερό μέλλον που τους επιφυλάσσεται όχι σε κάποιους πολιτικούς, όχι στην προηγούμενη γενιά, μα στους θεσμούς και στο ίδιο το συνταγματικό πολίτευμα, που με αίμα κατακτήθηκε.
Ανεμολόγιο Στίχοι: Κώστας Τριπολίτης /Μουσική: Θάνος Μικρούτσικος (από τον εορτασμό 15 Νοεμβρίου 2019)
Το στοίχημα σήμερα είναι να θυμηθούμε ή να μάθουμε πως το σύνθημα των φοιτητών για «Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία» είναι πάντοτε επίκαιρο. Να θυμηθούμε ή να μάθουμε πως τίποτα δε μας χαρίζεται. Να συνειδητοποιήσουμε πως η πολιτική σκέψη και δράση κατοχυρώνει τη δημοκρατία, την ποιότητα της ζωής μας και το μέλλον μας. Πως πολιτική σκέψη και δράση δε σημαίνει απαραίτητα την ταύτιση με κόμματα (που αποτελούν, παρόλα αυτά, συστατικό στοιχείο της δημοκρατίας). Πως η δημοκρατία δε χαρίζεται, αλλά κατακτάται. Πως η δημοκρατία δεν είναι κατάσταση, είναι ενέργεια. Χτίζεται με την ενέργεια, συντηρείται, ολοκληρώνεται και πραγματώνεται με την ενέργεια. Και όχι μόνο με την ενέργεια του επαγγελματία πολιτικού. Κυρίως, με την ενέργεια του πολίτη.
Άντε, και καλή τύχη, μάγκες! Στίχοι: Αλέξης Αράπης/Μουσική: Παύλος Σιδηρόπουλος (από τον εορτασμό 17 Νοεμβρίου 2017)
Κείμενο: Ξένια Περακάκη
Πηγές ιστορικής αφήγησης
Ελευθεράτος, Δ. (2015). Λαμόγια στο χακί. Αθήνα: Τόπος.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ. Εκδοτική Αθηνών.
Κολιόπουλος, I., Σβολόπουλος, K., Χατζηβασιλείου, E., Νημάς, Θ., Σχολινάκη- Χελιώτη, Χ. (2007). Ιστορία του Νεότερου και του Σύγχρονου Κόσμου. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
Ραφαηλίδης, Β. (2018). Ιστορία (κωμικοτραγική) του νεοελληνικού κράτους. 1830-1974. Αθήνα: Εκδόσεις του εικοστού πρώτου.
el.wikipedia.org
iospress.gr
Σημείωση: Λόγω των έκτακτων περιοριστικών μέτρων τη φετινή χρονιά δεν υπήρξε δυνατότητα να ετοιμαστεί μια επετειακή εκδήλωση από τους μαθητές μας. Για το λόγο αυτό στους συνδέσμους που παρατίθενται υπάρχουν παρουσιάσεις και βίντεο από εορτασμούς της ημέρας σε προηγούμενα χρόνια.